Η αύξηση των Ρημάτων στους Παρελθοντικούς Χρόνους
Η αύξηση των Ρημάτων στους Παρελθοντικούς Χρόνους
γράφει ο Βασίλειος Αρετάκης,
Φιλόλογος
Η αύξηση είναι συνήθως ένα ε- που παίρνουν τα περισσότερα ρήματα στον παρατατικό και στον αόριστο της ενεργητικής φωνής. Ειδικότερα, η αύξηση διακρίνεται σε εξωτερική και εσωτερική, σε συλλαβική ή φωνηεντική και σε τονισμένη ή άτονη.
- Α. Εξωτερική και Εσωτερική Αύξηση
- Β. Συλλαβική και φωνηεντική αύξηση
- Γ. Τονιζόμενη και Άτονη Αύξηση
- Συμπέρασμα
Α. ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΞΗΣΗ ΡΗΜΑΤΩΝ
Ι. Εξωτερική ονομάζεται η αύξηση που παίρνουν τα απλά ρήματα, είτε αρχίζουν από σύμφωνο είτε αρχίζουν από φωνήεν.
Παραδείγματα:
λύνω → έλυνα, έλυσα
ελέγχω → ήλεγχα, ήλεγξα
Εξαίρεση αποτελούν όσα ανώμαλα ρήματα δεν παίρνουν καθόλου εξωτερική αύξηση σε μερικούς τύπους τους.
Παραδείγματα:
βγαίνω → βγήκα, αλλά στον παρατατικό έβγαινα
λαμβάνω → λάμβανα, αλλά στον αόριστο έλαβα
ΙΙ. Εσωτερική λέγεται η αύξηση που παίρνουν τα σύνθετα ρήματα, είτε έχουν ως πρώτο συνθετικό μία πρόθεση είτε ένα επίρρημα.
Παραδείγματα:
απολύω → απέλυα, απέλυσα
πολυγράφω → πολυέγραφα, πολυέγραψα
Εξαίρεση αποτελούν όσα σύνθετα ρήματα δεν παίρνουν καθόλου αύξηση.
Παραδείγματα:
διαβαίνω → διάβηκα
καλοτρώγω → καλόφαγα
Ακόμη, εξαίρεση αποτελούν όσα σύνθετα ρήματα άλλοτε παίρνουν και άλλοτε δεν παίρνουν εσωτερική αύξηση.
Παραδείγματα:
αποκάνω → απέκαμα και απόκαμα
παραδίδω → παρέδωσα και παράδωσα
Μερικά από τα ρήματα που άλλοτε παίρνουν και άλλοτε δεν παίρνουν εσωτερική αύξηση έχουν διαφορετική σημασία σε κάθε περίπτωση.
Παραδείγματα:
κατάλαβα τη θεωρία, αλλά κατέλαβα την πόλη
πρόβαλε ο ήλιος, αλλά προέβαλε αντίσταση
Κατά την εσωτερική αύξηση ενός ρήματος με πρώτο συνθετικό μία πρόθεση που λήγει σε φωνήεν, αποβάλλεται το τελικό φωνήεν της πρόθεσης.
Παραδείγματα:
αποφεύγω → απέφευγαν, απέφυγα
διακόπτω → διέκοπτα, διέκοψα
Εξαίρεση αποτελούν τα ρήματα με πρώτο συνθετικό τις προθέσεις περί- και προ-, οι οποίες δεν αποβάλλουν το τελικό φωνήεν τους.
Παραδείγματα:
περιγράφω → περιέγραφα, περιέγραψα
προτρέχω → προέτρεχα, προέτρεξα
Η εσωτερική αύξηση μπαίνει πάντα πριν το θέμα του ρήματος. Ακόμη κι αν υπάρχουν περισσότερες από μία προθέσεις, η αύξηση μπαίνει αμέσως μετά την τελευταία πρόθεση.
Παραδείγματα:
ανταποδίδω → ανταπέδιδα
προεκτείνω → προεξέτεινα
Εξαίρεση αποτελούν κάποια ρήματα με πρώτο συνθετικό την πρόθεση προ-, τα οποία είτε παίρνουν εξωτερική αύξηση (καθαρεύουσα) είτε δεν παίρνουν καθόλου αύξηση (δημοτική).
Παραδείγματα:
προδίδω → επρόδωσα (καθαρεύουσα) ή πρόδωσα (δημοτική), όχι προέδωσα
πρόκειται → επρόκειτο (καθαρεύουσα και δημοτική), όχι προέκειτο
Β. ΣΥΛΛΑΒΙΚΗ ΚΑΙ ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗ ΑΥΞΗΣΗ ΡΗΜΑΤΩΝ
Ι. Συλλαβική ονομάζεται η αύξηση που παίρνουν όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο και έχουν μονοσύλλαβο θέμα, είτε είναι απλά (εξωτερική αύξηση) είτε είναι σύνθετα (εσωτερική αύξηση).
Παραδείγματα:
παίζω → έπαιζα, έπαιξα (εξωτερική συλλαβική αύξηση)
διαλύω → διέλυα, διέλυσα (εσωτερική συλλαβική αύξηση)
Εξαίρεση αποτελούν όσα ρήματα παίρνουν ως συλλαβική αύξηση η- και όχι ε- σε κάποιους τύπους τους.
Παραδείγματα:
θέλω → ήθελα
πίνω → ήπια, αλλά στον παρατατικό: έπινα
Επιπλέον, εξαίρεση αποτελούν όσα ανώμαλα ρήματα δεν παίρνουν καθόλου συλλαβική αύξηση σε μερικούς τύπους τους.
Παραδείγματα:
βρίσκω → βρήκα, αλλά στον παρατατικό έβρισκα
πηγαίνω → πήγαινα, πήγα
ΙΙ. Φωνηεντική λέγεται η αύξηση που παίρνουν μερικά ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή δίφθογγο, είτε είναι απλά (εξωτερική αύξηση) είτε είναι σύνθετα (εσωτερική αύξηση). Η φωνηεντική αύξηση μετατρέπει το φωνήεν της πρώτης συλλαβής του ρήματος σε η-.
Παραδείγματα:
ελέγχω → ήλεγχα, ήλεγξα (εξωτερική φωνηεντική αύξηση)
διανύω → διήνυα, διήνυσα (εσωτερική φωνηεντική αύξηση)
Εξαίρεση αποτελεί το ανώμαλο ρήμα έχω, το οποίο παίρνει ως φωνηεντική αύξηση ει- και όχι η-.
Παράδειγμα:
έχω → είχα, είχες, είχε
Επίσης, εξαίρεση αποτελούν και μερικά ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή δίψηφο, αλλά δεν παίρνουν καθόλου φωνηεντική αύξηση.
Παραδείγματα:
ευτυχώ → ευτυχούσα, ευτύχησα
επανιδρύω → επανίδρυα, επανίδρυσα
Γ. ΤΟΝΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΙ ΑΤΟΝΗ ΑΥΞΗΣΗ ΡΗΜΑΤΩΝ
Ι. Τονιζόμενη είναι κανονικά η κάθε αύξηση, είτε εξωτερική είτε εσωτερική, είτε συλλαβική είτε φωνηεντική. Η αύξηση διατηρείται μόνο σε όσους τύπους τονίζεται. Συγκεκριμένα, διατηρείται σε όλα τα πρόσωπα του ενικού αριθμού:
Παραδείγματα:
λύνω → έλυνα, έλυνες, έλυνε, αλλά λύναμε, λύνατε
(εξωτερική συλλαβική αύξηση)
ελέγχω → ήλεγχα, ήλεγχες, ήλεγχε, αλλά ελέγχαμε, ελέγχατε
(εξωτερική φωνηεντική αύξηση)
διαλύω → διέλυα, διέλυες, διέλυε, αλλά διαλύαμε, διαλύατε
(εσωτερική συλλαβική αύξηση)
διανύω → διήνυα, διήνυες, διήνυε, αλλά διανύαμε, διανύατε
(εσωτερική φωνηεντική αύξηση)
Ακόμη, η αύξηση διατηρείται και στο τρίτο πρόσωπο του πληθυντικού αριθμού, μόνο όταν έχει κατάληξη -αν.
Παραδείγματα:
λύνω → έλυναν, αλλά και λύνανε
(εξωτερική συλλαβική αύξηση)
ελέγχω → ήλεγχαν, αλλά και ελέγχανε
(εξωτερική φωνηεντική αύξηση)
διαλύω → διέλυαν, αλλά και διαλύανε
(εσωτερική συλλαβική αύξηση)
διανύω → διήνυαν, αλλά και διανύανε
(εσωτερική φωνηεντική αύξηση)
ΙΙ. Άτονη είναι κατ’ εξαίρεση η αύξηση που κάποια ρήματα της αρχαίας ελληνικής διατηρούν και στα νέα ελληνικά ως δεύτερο-λόγιο τύπο, συνήθως στο τρίτο ενικό και στο τρίτο πληθυντικό πρόσωπο του αορίστου της παθητικής φωνής.
Παραδείγματα:
λέγομαι → λέχθηκε, αλλά και ελέχθη
(εξωτερική συλλαβική αύξηση)
αποστέλλομαι → αποστάλθηκαν, αλλά και απεστάλησαν
(εσωτερική συλλαβική αύξηση)
Η αύξηση των ρημάτων στους παρελθοντικούς χρόνους είναι ένα περίπλοκο γραμματικό φαινόμενο, που συχνά προκαλεί σύγχυση. Πέρα από τους πολλούς κανόνες και εξαιρέσεις που παρουσιάστηκαν παραπάνω, η ποικίλη «συμπεριφορά» των ρημάτων σε σχέση με την αύξηση μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις κατηγορίες:
Ι. Πολλά ρήματα που παίρνουν αύξηση διατηρούν υποχρεωτικά μερικούς τύπους που προέρχονται από την αρχαία ελληνική.
Παραδείγματα:
ενεργώ → ενήργησα
υφίσταμαι → υπέστης
συμβαίνει → συνέβη
ΙΙ. Άλλα ρήματα που παίρνουν αύξηση σχηματίζουν έναν τύπο στα νέα ελληνικά, αλλά διατηρούν και έναν τύπο από τα αρχαία ελληνικά.
Παραδείγματα:
αποτελώ → αποτέλεσα και απετέλεσα
διαμηνύω → διαμήνυσες και διεμήνυσες
εξάγομαι → εξάχθηκε και εξήχθη
ΙΙΙ. Κάποια ρήματα άλλοτε παίρνουν αύξηση και άλλοτε δεν παίρνουν καθόλου.
Παραδείγματα:
προσθέτω → προσέθεσα και πρόσθεσα
συνδέω → συνέδεσες και σύνδεσες
παραγγέλνω → παρήγγειλες και παράγγειλες
IV. Τέλος, μερικά ρήματα δεν παίρνουν ποτέ αύξηση.
Παραδείγματα:
ξαποσταίνω → ξαπόστασα
περιμένω → περίμενα
διαβαίνω → διάβηκα
Εξετάζοντας τα προηγούμενα παραδείγματα, είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πως, πέρα από το τι είναι σωστό και τι λάθος, η χρήση της αύξησης σχετίζεται και με το ύφος ενός κειμένου. Αν ένα κείμενο είναι επίσημο ή λόγιο, τότε ο συγγραφέας του επιλέγει τύπους που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά, ακόμη κι αν τα ίδια ρήματα σχηματίζουν διαφορετικούς τύπους στα νέα ελληνικά (π.χ. απετέλεσα αντί αποτέλεσα). Ακόμη, αποφεύγει να χρησιμοποιεί ρήματα που δεν παίρνουν καθόλου αύξηση στη δημοτική (π.χ. ξαπόστασα).
Αντιθέτως, αν ένα κείμενο είναι απλό ή λαϊκό, τότε ο συγγραφέας του ίσως να μην τηρεί κατά γράμμα όλους τους κανόνες του φαινομένου, επιλέγοντας ρήματα που μπορούν να μην πάρουν αύξηση (π.χ. πρόσθεσα αντί προσέθεσα). Επιπλέον, αποφεύγει να χρησιμοποιεί ρήματα που διατηρούν υποχρεωτικά κάποιους τύπους αύξησης της αρχαίας ελληνικής (π.χ. ενήργησα).
Δείτε ακόμα:
Κατηγορία: ΑΡΘΡΑ
