Ηράκλειτος ο Εφέσιος «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 2
Ηράκλειτος «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 2
Βρισκόμαστε στα 540 π.Χ. σε μία πόλη στα παράλια της Μικράς Ασίας, την Έφεσο. Εκεί γεννιέται ο άνθρωπος, που πρώτος παρατήρησε ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της ζωής, ότι το μοναδικό πράγμα στον κόσμο μας που μπορεί και παραμένει σταθερό, είναι η ίδια η αλλαγή. Αυτή η σκέψη του μάλιστα συνοψίστηκε με την αινιγματική φράση «τα πάντα ρει» και το όνομα αυτού, Ηράκλειτος.
Το Πνεύμα της Εποχής του Ηρακλείτου
Ο Ηράκλειτος έζησε σε μία περίοδο που στην Αρχαία Ελλάδα γεννιόντουσαν από τα πιο βαθιά ερωτήματα του ανθρώπου σε σχέση με τον κόσμο, όπως πώς και γιατί δημιουργήθηκε το σύμπαν; Τι υπήρχε πριν απ’ αυτό; Έχει κάποιο σκοπό η ύπαρξή του; Ποιο είναι το πρωταρχικό στοιχείο από το οποίο είναι φτιαγμένη η πραγματικότητα και τέλος πάντων γιατί το σύμπαν δε μας δίνει μία απάντηση σε όλα αυτά και μας βασανίζει έτσι εδώ και χιλιάδες χρόνια; Ο Ηράκλειτος αποτέλεσε ένα από τους πρώτους αλλά και βαθύτερους θαυμαστές αυτών των ερωτημάτων επηρεάζοντας δραστικά όχι μόνο τους φιλοσόφους που ακολούθησαν αλλά και με τον τρόπο που εμείς σήμερα αντιλαμβανόμαστε τι είναι πραγματικότητα.
Βιογραφικά στοιχεία
Ο Ηράκλειτος κατάγονταν από πολύ ισχυρή αριστοκρατική οικογένεια. Παραιτήθηκε όμως από τα σημαντικά αξιώματα που θα μπορούσε να έχει, ώστε να αφιερωθεί εξολοκλήρου στη φιλοσοφία. Λέγεται ότι έζησε ως ασκητής και περιπλανήθηκε για χρόνια μέσα στα δάση, μακριά από τους ανθρώπους, τους οποίους δεν είχε σε καμία ιδιαίτερη εκτίμηση, είτε πρόκειται για βασιλιάδες, είτε για απλούς χωρικούς. Καθώς πίστευε ότι οι περισσότεροι είναι αφελείς και διεφθαρμένοι. Ε δεν ήταν και ο πιο εύκολος χαρακτήρας εδώ που τα λέμε…Σε όλη του τη ζωή έγραψε ένα και μοναδικό βιβλίο, το οποίο ύστερα από δική του επιθυμία, δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του. Τούτο αποτελείται από πολύ σύντομες, αλλά εξαιρετικές πλούσιες σε νόημα προτάσεις, τις οποίες χάρασσε πάνω σε πλάκες χρυσού και τις εναπόθετε κατόπιν στο ναό της Εφέσου. Όσα έγραψε ήταν συμβολικά και δυσνόητα τα κείμενά του. Έτσι απέπνεαν μία διάθεση γρίφου και μυστηρίου. Ήταν τόσο αινιγματικά, ώστε τα παρομοίαζαν με τους χρησμούς που έδινε το μαντείο των Δελφών και γι’ αυτό ο Ηράκλειτος έχει μείνει γνωστός μέχρι τις ημέρες μας ως ο «σκοτεινός φιλόσοφος».
Η Αλλαγή για τον Ηράκλειτο
Ο Ηράκλειτος λάτρευε την κίνηση και την αλλαγή, τις θεωρούσε ως το σημαντικότερο χαρακτηριστικό όλης της φύσης. Τα πάντα ρει, έλεγε χαρακτηριστικά, δηλαδή τα πάντα βρίσκονται σε κίνηση. Υπάρχουν μικρές αλλαγές, όπως ο σπόρος ενός φυτού, που γίνεται λουλούδι. Ενδιάμεσες αλλαγές, όπως η μετεξέλιξη ύστερα από χιλιετίες, του πιθήκου στον άνθρωπο ή ακόμα και τεράστιες μεταβολές, όπως είναι η έκρηξη ενός άστρου σαν τον ήλιο μας, ύστερα από δισεκατομμύρια χρόνια ζωής του. Όλες του οι αλλαγές σύμφωνα με το φιλόσοφο, οφείλονται κατά βάθος στο στοιχείο της φωτιάς, την οποία θεωρούσε ως το βασικό συστατικό απ’ όπου γεννιέται ο κόσμος, αλλά εκεί οι μεταβολές του συμβαίνουν μέσα του. Η στασιμότητα που συμβαίνουν στα πράγματα κατά τον Ηράκλειτο δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση. Ας πάρουμε για παράδειγμα μία κινητικά καρέκλα. Η καρέκλα αυτή καθώς βρίσκεται στον πλανήτη γη, αν αφεθεί για ένα έτος ακίνητη, στην πραγματικότητα θα έχει διανύσει ένα τεράστιο κύκλο γύρω από τον ήλιο. Αλλά αν δούμε ακόμα και τα μόρια της καρέκλας θα διαπιστώσουμε, πως και εκείνα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Εξαιτίας αυτής της κινητικότητας μάλιστα, μετά από κάποιο καιρό αυτή η καρέκλα δε θα είναι πια η ίδια. Θα έχει παλιώσει, θα έχει φθαρεί και είναι πιθανόν να έχει μεταλλαχτεί σε κάτι τελείως διαφορετικό από αυτό που πριν ήταν. Ε δεν τη λες και εκείνη τη μία τόσο υπερκινητική καρέκλα…Έτσι βλέπουμε πως παντού στο σύμπαν, είτε πρόκειται για το μικρόκοσμο, είτε για το μεγάκοσμο όλα υπόκεινται σε ασταμάτητη κίνηση και μεταβολή. Και τίποτα δε μπορεί να παραμείνει ακριβώς το ίδιο, όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Ηράκλειτος, δε μπορείς να μπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάμι γιατί το ρεύμα του κυλάει ολοένα και διαφορετικά νερά επάνω μας.
Οι Αντιθέσεις
Ο Ηράκλειτος πρόσεξε επίσης, πως ένα άλλο χαρακτηριστικό της πραγματικότητας είναι οι αντιθέσεις της. Όλη η φύση είναι πλασμένη πάνω σε δίπολα ή αλλιώς πάνω σε αντίθετα πράγματα. Για παράδειγμα, υπάρχει αντίθεση μεταξύ μέρας και νύχτας, μεταξύ αρσενικού και θηλυκού, μικρόκοσμου και μεγάκοσμου ή μεταξύ της ζωής και του θανάτου. Είναι οι αντιθέσεις σύμφωνα με το φιλόσοφο μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε την αξία των πραγμάτων. Δηλαδή αν δεν αρρωσταίναμε δε θα ξέραμε τι σημαίνει υγεία. Αν δεν υπήρχε ο χειμώνας, ούτε που θα προσέχαμε τον ερχομό της άνοιξης. Ενώ αν δεν υπήρχε το κακό δε θα αναγνωρίζαμε τι είναι καλό. Ο Ηράκλειτος λοιπόν, έβλεπε τον κόσμο σαν ένα πεδίο διαρκών σημείων συγκρούσεων. Θεωρούσε πως ακόμα και καταστάσεις φαινομενικής ηρεμίας επικρατεί η διαμάχη. Παράδειγμα ένα ακίνητο ποτήρι καθώς ρίχνει το βάρος του πάνω σε ένα τραπέζι, βρίσκεται σε σύγκρουση μαζί του ή ένα ακίνητο τόξο, παρά την εξωτερική του ακινησία, δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μία ισορροπία μεταξύ των συγκρουόμενων δυνάμεων του ξύλου και της χορδής του. Πόλεμος πατήρ πάντων, έλεγε ο φιλόσοφος μας, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως ο ίδιος ήταν πολεμοχαρής. Απλώς αυτό που πίστευε ήταν πως η ζωή έχει βασικό της χαρακτηριστικό το παιχνίδι ακριβώς των αντιθέσεων. Ο κόσμος έγραφε είναι μέρα και νύχτα, χειμώνας και καλοκαίρι, πόλεμος και ειρήνη, χόρταση και πείνα.
Ο Λόγος (Λογική)
Ο Ηράκλειτος διέκρινε όμως πως ακόμα και πίσω από τις αντιθέσεις υπάρχει αρμονία. Υπάρχει με άλλα λόγια μία τάξη, μία ισορροπία στο σύμπαν που ο φιλόσοφος ονόμαζε λόγο. Ο λόγος δηλαδή, η λογική που διέπει τον κόσμο, αποκαλύπτει πως οι συγκρούσεις μεταξύ των πραγμάτων είναι μόνο φαινομενικές, ότι κατά βάθος τα αντίθετα συμπίπτουν, πως φέρ’ ειπείν η ανηφόρα και η κατηφόρα, που ενώ μοιάζουν αντίθετες ουσιαστικά, δεν είναι παρά οι δύο διαφορετικές πλευρές του ίδιου δρόμου. Κατά τον Ηράκλειτο ο σοφός βλέπει το λόγο, βλέπει το νόημα και την ενότητα που υπάρχει μεταξύ των αντιθέτων. Αντίθετα οι ανόητοι ταυτίζονται με κάποιο απ’ αυτά σα να μπορεί να υπάρξει η ημέρα χωρίς τη νύχτα ή η χαρά δίχως τη λύπη ή το πάνω δίχως το κάτω. Αυτή την παγκόσμια λογική, την αντικειμενική τάξη, που κρατάει τον κόσμο ενωμένο, ο φιλόσοφος μας την ονομάζει λόγο ή αλλιώς θεό. Η λέξη λόγος την οποία εισήγαγε στη φιλοσοφία ο Ηράκλειτος συνιστά μία από τις πιο βαθιές και πολυσυζητημένες έννοιες στην ιστορία της Δύσης. Η ίδια η κοινή διαθήκη που προγράφτηκε στην ελληνική γλώσσα ξεκινά το ιερό της κείμενο με τη δυσνόητη φράση: Έν ἀρχῆ ἦν ὁ λόγος. Σήμερα πια διεθνώς η λέξη αποτελεί το βασικό όρο που βγαίνουν τα ονόματα μεταξύ άλλων πολλών από τι ς επιστήμες, όπως βιολογία, γεωλογία, θεολογία, ανθρωπολογία ή σεξολογία. Τι είναι λοιπόν ο λόγος; Η αλήθεια είναι πως κανείς δε μπορεί να αναπτύσσει οριστικά και αμετάκλητα σε αυτό το ερώτημα. Η έννοια είχε αρκετές και διαφορετικές ερμηνείες. Μπορεί να δηλώνει τη λογική ή το ανθρώπινο λόγο δηλαδή την ανθρώπινη ομιλία ή την αιτία. Το λόγο ενός πράγματος όπως λέμε. Ακόμη μπορεί να υποδηλώνει την αναλογία, τη δομή μίας σχέσης όπως παραδείγματος χάρη, όταν σημειώνουμε το λόγο του 2 προς το 3. Το μόνο σίγουρο είναι πάντως πως ο άνθρωπος που εισήγαγε αυτή την έννοια πυροδοτώντας διαμάχες αιώνων γύρω από το όνομά της είναι ο Ηράκλειτος. Ο Ηράκλειτος έτσι μέσα από τη διδασκαλία του για το λόγο, γίνεται ο πρώτος φιλόσοφος που θεμελίωσε ένα τρόπο σκέψης, που αργότερα ονομάστηκε διαλεκτική, ο οποίος αναγνωρίζει αλλά ταυτόχρονα και εξισορροπεί τις φυσικές αντιθέσεις της πραγματικότητας. Πάνω στη διαλεκτική στηρίχτηκε το έργο σπουδαίων φιλοσόφων όπως του Πλάτωνα, του Χέγκελ αλλά και του Μαρξ. Αλλά και διαμόρφωση των σύγχρονων πολιτικών συστημάτων, τα οποία φαινομενικά προσπαθούν να εξισορροπήσουν αντίθετες κοινωνικές τάξεις. Προφανώς όχι με τα καλύτερα αποτελέσματα. Επιπλέον, αν σκεφτούμε πως στη διάρκεια του 20ου αιώνα ο κομμουνισμός του Μαρξ επηρέασε τις ζωές του μισού πλανήτη, τότε καταλαβαίνουμε πόσο έντονα επέδρασσε στην καθημερινότητα του σύγχρονου κόσμου η φιλοσοφία του Ηράκλειτου, στην οποία στηρίχτηκε η θεωρία του Μαρξ.
Όλα είναι…σχετικά
Ο Ηράκλειτος λοιπόν φανέρωσε πως κάποια πράγματα, μπορεί να φαίνονται αντίθετα, αλλά τελικά να μην είναι. Το κατά πόσο είναι πράγματι αντίθετα, εξαρτάται από το πως εμείς τα βλέπουμε. Εξαρτάται από τη σχέση που έχει ο καθένας μας, μαζί τους. Με άλλα λόγια, είναι δηλαδή σχετικά. Σημειώνει χαρακτηριστικά, ότι η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και ταυτόχρονα το πιο μολυσμένο νερό, για τα ψάρια είναι πόσιμο και τους παρέχει ασφάλεια, για τους ανθρώπους είναι μη πόσιμο και επιβλαβές. Η σημασία επομένως, ακόμα και του θαλασσινού νερού δεν είναι κάτι δεδομένο, άλλη σημασία έχει για τα ψάρια, άλλη για τους ανθρώπους. Στο ίδιο πνεύμα σημειώνει. Η λάσπη έχει μεγάλη αξία για τα γουρούνια, αλλά ελάχιστοι για τους ανθρώπους. Το ίδιο σχετικές είναι ακόμα και οι ηθικές αξίες του ανθρώπου. Φερ᾽ ειπείν η κλοπή είναι κάτι κακό, αλλά ποιος μπορεί να κατηγορήσει ένα φτωχό που έκλεψε ένα ψωμί από ένα πλούσιο, ώστε να θρέψει τα παιδιά του, εκτός ίσως από τον ίδιο τον πλούσιο. Το ίδιο ισχύει ακόμα και στην περίπτωση του φόνου. Αν και αποτελεί μία απεχθή ενέργεια, παραπέμπει όμως σε πράξη ανδρείας, όταν κανείς βρίσκεται σε συνθήκες πολέμου ή μία δικαιολογημένη κίνηση, όταν κάποιος βρίσκεται σε κατάσταση αυτοάμυνας. Επομένως, το καλό και το κακό, η ηθική δηλαδή στο σύνολό της είναι και αυτή κάτι το σχετικό.
Η επίδραση του Ηράκλειτου…στο σήμερα
Η επίδραση της θεωρίας του Ηράκλειτου, τόσο πάνω στη φιλοσοφία, όσο και πάνω στις πράξεις, όλων μας μέχρι σήμερα είναι τεράστια. Είναι εκείνος που μεταξύ άλλων, πρώτος κατέληξε ότι σχεδόν τίποτα στη φύση δεν είναι στάσιμο, αλλά όλα μεταβάλλονται. Είναι ο στοχαστής που αποκάλυψε το διττό χαρακτήρα του κόσμου, δηλαδή πως δεν υπάρχει το συν εκτός το πλην, το ευχάριστο δίχως το δυσάρεστο ή το ένα χωρίς τα πολλά. Εκείνος που εισήγαγε την έννοια του λόγου, η οποία μέχρι και σήμερα αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους όρους στη φιλοσοφία, στη θεολογία και στη ψυχολογία. Αλλά και τη ρίζα αμέτρητων διεθνών λέξεων, όπως τεχνολογία ή φιλολογία και κοσμολογία. Είναι ο πρώτος άνθρωπος που ανακάλυψε τη διαλεκτική. Το πάντρεμα δηλαδή των φαινομενικά αντίθετων πραγμάτων, στην οποία στηρίχτηκε η σκέψη του Πλάτωνα, του Χέγκελ και του Μαρξ, αλλά και ολόκληρη η σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα. Είναι ακόμη ο φιλόσοφος, ο οποίος φανέρωσε μία πρώτη θεωρία της σχετικότητας, την άποψη δηλαδή ότι όλα στην κοινωνία και τη φύση είναι σχετικά. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ο Ηράκλειτος αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς στοχαστές που έζησαν χιλιάδες χρόνια ύστερα απ᾽ αυτόν. Ο Νίτσε τον λάτρευε, ενώ ο ίδιος ο Σωκράτης, όταν διάβασε το έργο του, λέγεται πως αναγνώρισε τη βαθύτητά του, καθώς παραδέχτηκε πως «Όσα κατάλαβα είναι υπέροχα, υποθέτω και ακόμα και εκείνα που δεν μπόρεσα να καταλάβω».
Κατηγορία: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΙΝΤΕΟ