Εμπεδοκλής «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 4
Εμπεδοκλής «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 4
Βρισκόμαστε στα 490 π.Χ. στον Ακράδαντα, μία ελληνική αποικία της Σικελίας. Εκεί γεννιέται ο φιλόσοφος που πρώτος οραματίστηκε μία από τις σπουδαιότερες ιδέες του 21ου αιώνα, τη θεωρία του big bang ή αλλιώς της μεγάλης έκρηξης του σύμπαντος και το όνομα αυτού Εμπεδοκλής.
Η ζωή του Εμπεδοκλή
Ο Εμπεδοκλής αποτελεί μία από τις πιο σαγηνευτικές προσωπικότητες της αρχαίας φιλοσοφίας. Πολιτικός και ρήτορας, προφήτης και μάγος, θεραπευτής και επιστήμονας, ιερέας και φιλόσοφος. Στο πρόσωπο του συνυπήρχαν κομίστης των ορφικών μυστηρίων, αλλά και ένας δεινός επιστημονικός στοχαστής. Οι σύγχρονοι του έδειχναν απεριόριστο σεβασμό για εκείνον, φτάνοντας στο σημείο να του προτείνουν να γίνει βασιλιάς στην πόλη του, όμως εκείνος αρνήθηκε. Η ζωή του είναι γεμάτη από απόκρυφες ιστορίες και θαύματα, που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Λέγεται ότι επανέφερε νεκρούς στη ζωή, μπορούσε και έλεγχε τον καιρό και ότι θεράπευε τις ασθένειες και τα γερατειά. Τροφή στη δημιουργία αυτών των ιστοριών έδινε και ο ίδιος, καθώς υποστήριζε πως ήταν ένας θεός, που περιφέρονταν μεταξύ των θνητών. Απολαμβάνοντας έτσι τις τιμές που του αρμόζουν. Εντάξει δεν ήταν ακριβώς αυτό που λέμε low profile, αλλά ουδείς τέλειος…Ο θάνατος του έλαβε και αυτός μυθικές διαστάσεις. Άλλοι είπαν ότι αναλήφθηκε στον ουρανό και άλλοι ότι πήδηξε στον κρατήρα του ηφαιστείου της Αίγινας, αφήνοντας πίσω μόνο το παπούτσι του, ως αποδεικτικό στοιχείο του θανάτου του. Γεγονός είναι πάντως ότι γύρισε ολόκληρη τη Σικελία, ώστε να διαδώσει τη φιλοσοφία του. Οι άνθρωποι στις πόλεις που πήγαινε, τον αντιμετώπιζαν με δέος και σεβασμό. Ζητούσαν τη συμβουλή του, τον καλούσαν να προφητεύσει το μέλλον, αλλά και να θεραπεύσει κάθε είδους ασθένειες. Ο Εμπεδοκλής όμως, ταξίδεψε στη Σικελία, κυρίως επειδή επεδίωκε να μεταφέρει ένα μήνυμα σωτηρίας, ειρήνης και άρνησης κάθε είδους βίας, έτσι ώστε ο άνθρωπος να μπορέσει να σώσει τη ψυχή του. Η ψυχή λοιπόν για το φιλόσοφο είναι η ουσία της επίγειας ζωής του ανθρώπου.
Ψυχή
Για τον Εμπεδοκλή η ψυχή του ανθρώπου είναι ένας θεϊκός δαίμονας, δηλαδή ένα πνεύμα. Γιατί αυτό σήμαινε δαίμονας στα αρχαία ελληνικά, το πνεύμα, που έχει καταδικαστεί να ζει σε σώμα ανθρώπου, ζώου ή και φυτού, εξαιτίας ενός παλιότερου παραπτώματος, που έχει διαπράξει. Το σώμα μας, η παρούσα ζωή, εκλαμβάνονταν ως μία φυλακή της ψυχής, πράγμα που εξηγεί την κοινή απορία όλων, «Γιατί τα περνάω εγώ όλα αυτά;». Ο Εμπεδοκλής λοιπόν πίστευε, όπως άλλωστε και πολλοί άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι, τη μετενσάρκωση. Στην ιδέα δηλαδή, ότι ο κάθε άνθρωπος έχει ζήσει πολλές ζωές, πριν ακόμα γεννηθεί, αλλά και ότι θα ζήσει κι άλλες με σκοπό να φτάσει στην τελειοποίηση της ψυχής του. Η ιδέα της μετενσάρκωσης προέρχεται από σπουδαία μυστηριακή και φιλοσοφική παράδοση του ορφισμού, στην οποία και είχε μυηθεί ο φιλόσοφος μας. Ο Εμπεδοκλής υποστήριζε ότι η γη είναι η ζωή. Αποτελεί μία εξορία του πνεύματός μας από το θεϊκό επίπεδο μία τιμωρία. Η σωτηρία της ψυχής και η επιστροφή της στη θεότητα μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσω ενός ενάρετου και ασκητικού τρόπου ζωής, βασισμένο στην προσφορά προς τους άλλους και την αποχή από κάθε μορφή βίας. Συνεπώς, η φιλοσοφία του απαγόρευε τις θυσίες ζώων στις θρησκευτικές τελετές και αυτό διότι στο σώμα οποιουδήποτε ζώου, υποστήριζε ότι μπορεί να κατοικεί η ψυχή ενός δικού μας ανθρώπου, ενός φίλου ή ενός γονιού.
Τα τέσσερα στοιχεία
Ο Θαλής, ο πρώτος φιλόσοφος στην ιστορία υποστήριζε ότι το πρωταρχικό στοιχείο από το οποίο το σύμπαν είναι φτιαγμένο είναι το νερό. Πολλοί διαφωνούσαν μαζί του, μεταξύ των οποίων και ο Ηράκλειτος που πίστευε ότι όλα προέρχονται από τη φωτιά ή όπως ο Αναξιμένης που θεωρούσε ότι όλα είναι φτιαγμένα από τον αέρα. Κάποτε εμφανίζεται στο προσκήνιο ο Εμπεδοκλής, εξετάζοντας τις ιδέες των προγενέστερών του στοχαστών, κατέληξε σα γνήσιος φιλόσοφος στο συμπέρασμα ότι οι προηγούμενοι απ’ αυτόν λέγανε ότι θέλανε και ότι η σκέψη που υπάρχει ένα και μόνο πρωταρχικό στοιχείο από το οποίο είναι φτιαγμένο όλο το σύμπαν, πρέπει να εγκαταλειφθεί. Συμπέραναν λοιπόν, ότι η βάση του φυσικού κόσμου αποτελείται, όχι από ένα, αλλά και από τα τέσσερα κλασικά στοιχεία. Δηλαδή, το νερό, τη φωτιά, τον αέρα και τη γη. Έτσι κάθε αντικείμενο της πραγματικότητάς μας από ένα ρακούν μέχρι ένα CD, μία πατούσα, ένα πλανήτη, ένα εσώρουχο, προκύπτει από τη σύνθεση αυτών των τεσσάρων στοιχείων. Όταν λέμε ότι απ’ αυτά προέρχονται τα πάντα, εννοούμε ότι αυτά είναι τα βασικά συστατικά από τα οποία είναι φτιαγμένο το σύμπαν. Αυτές είναι οι αρχές του, δηλαδή οι αρχές είναι σα τα βασικά χρώματα που μπορεί να χρησιμοποιεί ένας ζωγράφος, όπως το κίτρινο, το κόκκινο και το μπλε, με βάση τα οποία όμως, μπορεί να ζωγραφίσει το οτιδήποτε, ή σαν τις 7 νότες πάνω στο οποίο στηρίζεται κάθε μουσικό κομμάτι, από κλασικής μουσικής μέχρι πανκ. Βλέπουμε έτσι, τόσο στη ζωγραφική, όσο και στη μουσική, όσο όμως και σε ολόκληρο το σύμπαν, όλα δημιουργούνται από λίγες βασικές αρχές. Τις αρχές αυτές ολόκληρου του κόσμου είναι που αναζητεί και διερευνεί εδώ και αιώνες ένας από τους σημαντικότερους κλάδους της φιλοσοφίας. Η λεγόμενη οντολογία, η οποία είναι περισσότερο γνωστή και με το όνομα μεταφυσική. Σύμφωνα λοιπόν με την οντολογία του Εμπεδοκλή, όλα όσα βλέπουμε γύρω μας, είναι διαφορετικές προσμίξεις αυτών των τεσσάρων στοιχείων. Δεν είναι αλήθεια επομένως, αυτό που λέγεται ότι όλα αλλάζουν. Οι βασικές αρχές του σύμπαντος, δεν αλλάζουν ποτέ και τούτες κατά τον Εμπεδοκλή, είναι τα τέσσερα υλικά στοιχεία, του νερού, της φωτιάς, του αέρα και της γης. Η φιλοσοφία αυτή του Εμπεδοκλή, είχε τόσο μεγάλη επίδραση, ώστε αποτέλεσε το κυρίαρχο δόγμα, μέσα από το οποίο ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός, αντιλαμβανότανε το σύμπαν, μέχρι και τον 18ο αιώνα. Επί 2.500 χρόνια σχεδόν η ανθρωπότητα, είτε το γνώριζε, είτε όχι, έβλεπε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του Εμπεδοκλή.
Θεωρία των δυνάμεων
Οι βασικές δυνάμεις που υποκινούν τα τέσσερα στοιχεία για τον Εμπεδοκλή είναι δύο. Η αγάπη και η διαμάχη ή όπως ο ίδιος τις ονόμαζε η φιλότης και το νείκος. Η αγάπη είναι η δύναμη που ενώνει και φέρνει κοντά όλα τα πράγματα, ενώ η διαμάχη είναι εκείνη που τα απομακρύνει και τα χωρίζει. Πλέον στον 21ο αιώνα η επιστήμη κάνει την ίδια διάκριση που έκανε και ο Εμπεδοκλής, δηλαδή χωρίζει τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της πραγματικότητας σε δύο παρόμοιες κατηγορίες, στα στοιχεία και τις δυνάμεις. Μόνο που τώρα γνωρίζουμε ότι τα βασικά στοιχεία είναι διαφορετικά από εκείνα που ο φιλόσοφος προέβλεπε, όπως και το ότι οι δυνάμεις είναι φυσικά διαφορετικές. Η σύγχρονη φυσική με τη λίγη διάκριση ανάμεσα σε στοιχεία και δυνάμεις υποστηρίζει ότι μπορεί να εξηγήσει όλα τα φυσικά φαινόμενα. Έτσι η σκέψη του Εμπεδοκλή αποδεικνύεται για άλλη μία φορά, πως βρισκότανε πολύ μπροστά από την εποχή του. Οι δυνάμεις της αγάπης και της διαμάχης πάντως αντιμετωπίζονταν από το φιλόσοφό μας, όχι μόνο ως δύο κοσμικές αρχές, αλλά και ως δύο δυνάμεις που κυριαρχούν μέσα στη ψυχή, αλλά και την κοινωνία του κάθε ανθρώπου. Η θεώρησή του επομένως, έχει πέρα από κοσμολογική και μεγάλη ηθική και πολιτική σημασία.
Μεγάλη έκρηξη
Ο Εμπεδοκλής δε σταμάτησε εδώ, αλλά είχε και άλλες δράσεις, οι οποίες αποδείχτηκαν ότι ήταν επιστημονικά σωστές, ύστερα από 2.500 χρόνια, πράγμα που είναι κάπως ανατριχιαστικό αν το σκεφτούμε. Φέρ’ ειπείν θεώρησε πως όλο το σύμπαν ήταν αρχικά μία συμπιεσμένη και αεικίνητη σφαίρα, που δημιουργήθηκε από τη δύναμη της αγάπης. Αργότερα όταν παρενέβει η δύναμη της διαμάχης, η σφαίρα αυτή εξερράγη και άρχισε να επεκτείνεται. Απ’ αυτή την έκρηξη της σφαίρας ξεκίνησε η δημιουργία του σύμπαντος, όπως σήμερα το γνωρίζουμε. Η εικόνα αυτή είναι πάρα πολύ συγγενής με τη σύγχρονη ιδέα του big bang, το οποίο υποστηρίζει ακριβώς ότι ο κόσμος με τους πλανήτης, τα άστρα, τους γαλαξίες και όλη τη ζωή του γεννήθηκε ύστερα από μία τέτοια έκρηξη και κατόπιν άρχισε να επεκτείνεται. Μάλιστα ο φιλόσοφος υποστήριξε επιπλέον, όχι μόνο το σύμπαν διαστέλλεται και μεγαλώνει διαρκώς, αλλά και ότι θα αρχίσει και πάλι να μικραίνει και να συστέλλεται. Δηλαδή, ότι θα επιστρέψει στην αρχική κατάσταση της σφαίρας. Το περίεργο είναι ότι και αυτή η εικόνα συμφωνεί με τις ιδέες της σύγχρονης φυσικής, η οποία υποστηρίζει ότι το σύμπαν στην ολότητά του συστέλλεται και διαστέλλεται, ακατάπαυστα. Σε μία εποχή, που οι περισσότεροι άνθρωπο δεν είχαν ιδέα για το τι τους γίνεται…πιστεύοντας ακόμα ότι η γη είναι επίπεδη και ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω της, είναι εκπληκτικό ότι ο Εμπεδοκλής κατόρθωσε να κάνει μία ερμηνεία του σύμπαντος εντυπωσιακά εύστοχη και συγγενής με εκείνη που σήμερα πια έχουμε στον 21ο αιώνα.
Θεωρία της εξέλιξης
Υπάρχει τέλος μία ακόμη πλευρά της φιλοσοφίας του, που κυριολεκτικά είναι πολύ μπροστά. Είναι ο πρώτος που προτείνει ότι η μορφή των πλασμάτων και των αντικειμένων του κόσμου είναι αποτέλεσμα φυσικής εξέλιξης και μάλιστα αυτό το κάνει αιώνες πριν από το Δαρβίνο. Στο ερώτημα δηλαδή, γιατί ο κόσμος έχει τα πλάσματα που έχει; Απαντάει πως αυτά είναι τα πλάσματα εκείνα που κατόρθωσαν να επιβιώσουν και να προσαρμοστούν καλύτερα στο περιβάλλον τους. Μάλιστα σημειώνει πως στην αρχή του σύμπαντος δημιουργήθηκαν περίεργα όντα, όπως άνθρωποι με κεφάλι βοδιού, πλάσματα ερμαφρόδιτα και άλλα παρόμοια τερατάκια, τα οποία όμως όντας άλλα ντ’ άλλων δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν και έτσι δημιουργήθηκε σταδιακά ο άνθρωπος και τα άλλα γνωστά μας πλέον πλάσματα. Ε δεν είναι ακριβώς όπως το είδε το πράγμα ο Δαρβίνος, αλλά τέλος πάντων κάθε θεωρία χρειάζεται από κάπου να ξεκινάει. Ο ίδιος ο Δαρβίνος πάντως σημείωσε ότι η δική του έρευνα είναι τόσο παλιά που πάει πίσω στον καιρό του Εμπεδοκλή.
Τελικά…
Η επίδραση της θεωρίας του Εμπεδοκλή, τόσο πάνω στη φιλοσοφία, όσο και πάνω στις πράξεις όλων μας μέχρι σήμερα είναι τεράστια. Είναι εκείνος που μεταξύ άλλων διατύπωσε τη θεωρία ότι τα στοιχεία του νερού, του αέρα, της φωτιάς και της γης αποτελούν τα βασικά συστατικά όλου του κόσμου. Ιδέα που μέχρι και τον 18ο αιώνα αποτέλεσε την κυρίαρχη κοσμοθεωρία στη δύση. Εκείνη που οραματίστηκε την έννοια του big bang και της διαστολής και της συστολής του σύμπαντος 2.500 χρόνια πριν από την επιστήμη. Ενώ ακόμη, είναι ο άνθρωπος που διατύπωσε μία πρώτη πρώιμη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, αιώνες πριν από το Δαρβίνο. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ο Εμπεδοκλής αποτέλεσε ένας από τους σπουδαιότερους μεταφυσικούς φιλοσόφους της αρχαιότητας. Μέσα από την απόκρυφη και λογική ταυτόχρονα προσέγγισή του, μπόρεσε να ανακαλύψει αλήθειες που η επιστήμη θα φώτιζε πολλούς αιώνες αργότερα. Σοφία, που δύσκολα κανείς μπορεί να συναντήσει σε έναν άνθρωπο. Μάλιστα, όταν ρωτήθηκε κάποτε «Γιατί δε μπορεί να βρει κανείς ένα σοφό;», εκείνος απάντησε ότι «Τούτο είναι δύσκολο, διότι για να βρεις ένα σοφό, χρειάζεται ο ίδιος να είσαι καταρχάς σοφός».
Κατηγορία: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΙΝΤΕΟ