Δημόκριτος «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 5
Δημόκριτος «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 5
Βρισκόμαστε στα 460 περίπου π.Χ. σε μία πόλη της Θράκης, τα Άβδηρα. Εκεί γεννιέται ο άνθρωπος, που από πολύ νωρίς διέβλεψε πως όλα τα πράγματα του κόσμου είναι φτιαγμένα από μικρά, αόρατα σωματίδια, τα οποία ονόμασε άτομα. Η θεωρία του αυτή αποδείχτηκε τόσο πετυχημένη, ώστε σήμερα στηρίζεται πάνω της όλη η σύγχρονη φυσική και το όνομα αυτού, Δημόκριτος.
Πνεύμα Εποχής του Δημόκριτου
Ο Δημόκριτος αποτελεί τον τελευταίο φιλόσοφο της προσωκρατικής περιόδου. Της περιόδου δηλαδή εκείνης που προηγήθηκε του Σωκράτη. Σε εκείνη την εποχή ήταν που γεννήθηκε ότι σήμερα ονομάσουμε φιλοσοφία. Τότε έκαναν την εμφάνισή τους μερικοί μάλλον περίεργοι τύποι, που άρχισαν να αναρωτιούνται για ζητήματα όπως: «Για ποιο λόγο υπάρχει ο κόσμος; Ποιος είναι ο μηχανισμός λειτουργίας της φύσης; Τι είναι η ψυχή του ανθρώπου; Τι σημαίνει γνώση;» και όλα αυτά ήταν τα βαθύτερα ερωτήματα του ανθρώπου τότε. Συνήθως ήταν «Τι βάθος να έχει η θάλασσα» και «Ποιος να είναι ο θεός της βροχής;». Οι περισσότεροι φιλόσοφοι αυτήν την εποχή διακατέχονταν από ένα έντονο συναίσθημα θρησκευτικότητας. Έβλεπαν ολόκληρο το σύμπαν σαν ένα έμβιο ον, σαν ένα οικουμενικό θεό. Ο Δημόκριτος ήταν ίσως ο πρώτος φιλόσοφος του οποίου η σκέψη δεν είχε κανένα θρησκευτικό προσανατολισμό. Ήταν καθαρά υλιστική, μηχανοκρατική και πίστευε μόνο στις έννοιες του τυχαίου και της αναγκαιότητας, όμως συμφωνούσε με τους παλαιότερους φιλοσόφους στο ότι οι αλλαγές που βλέπουμε γύρω μας είναι απλώς φαινομενικές και ότι πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει μία αιώνια και αναλλοίωτη βάση, όπου πάνω της στηρίζονται όλες οι μεταβολές. Αυτή η βάση για το Δημόκριτο δεν είχε όμως καμία σχέση με το Θεό, ούτε ήταν η φωτιά, ή ο αέρας ή κάποιο άλλο από τα τέσσερα στοιχεία, όπως είχαν υποστηρίξει άλλοι στοχαστές, τους οποίους δεν είχε και σε τεράστια εκτίμηση. Για το Δημόκριτο εκείνο που έμενε σταθερό ήταν ορισμένα πολύ μικρά και αόρατα για το μάτι σωματίδια, τα οποία όμως φτιάχνουν όλα όσα μας περιτριγυρίζουν τα άτομα.
Η ζωή του Δημόκριτου
Ο Δημόκριτος κατάγονταν από αριστοκρατική οικογένεια, δημοκρατικών όμως πεποιθήσεων. Τα πολιτικά ζητήματα ωστόσο τον άφηναν παγερά αδιάφορο. Λέγεται μάλιστα ότι όταν οι συμπολίτες του, του πρότειναν να αναλάβει ορισμένα πολιτικά καθήκοντα, εκείνος αρνήθηκε, υποστηρίζοντας ότι θα προτιμούσε χίλιες φορές να ανακαλύψει την αιτία ενός φαινομένου, παρά να γίνει βασιλιάς ακόμη και των Περσών. Όχι ότι του το πρότεινε και κανείς δηλαδή… Έτσι ασχολήθηκε με όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης. Την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, τη μετεωρολογία, τη γεωγραφία, την ακουστική, τη μουσική, τη θεωρία της γλώσσας, την κριτική της λογοτεχνίας, την ιστορία, τη γεωργία, την ιατρική, τη βιολογία, τη ζωγραφική, ακόμα και την πολεμική τέχνη. Τα γραπτά του αποτελούσαν έτσι μία πραγματική εγκυκλοπαίδεια της γνώσης, τόσο που υπάρχει η φήμη ότι η έκταση των έργων του, ήταν τέτοιου μεγέθους που συνδέονταν με εκείνη του Πλάτωνα, του μεγάλου του θεωρητικού αντιπάλου. Δυστυχώς όμως, μόνο ένα ελάχιστο κομμάτι τους έχει διασωθεί μέχρι τις ημέρες μας. Επιπλέον, ο Δημόκριτος υπήρξε ακούραστος ταξιδευτής. Όταν ο πατέρας του πέθανε, δεν πήρε το μερτικό του από τα πλούσια κτήματα που του άφησε. Ζήτησε μονάχα να πάρει ένα μερίδιο της περιουσίας του σε μετρητά. Προκειμένου να μπορέσει έτσι να γυρίσει τον κόσμο. Μεταξύ μας…μη φανταστείτε κανένα μικρό ποσό…ένα τσουβάλι λεφτά πήρε δηλαδή, αλλά τέλος πάντων. Με αυτό τον τρόπο, μπόρεσε να ταξιδέψει πολύ και να μελετήσει θεολογία στα βάθη της Μικράς Ασίας, αστρονομία με τους Πέρσες, γεωμετρία με τους Αιγύπτιους, ενώ λέγεται πως ταξίδεψε ακόμη στην Αιθιοπία, αλλά και μέχρι την Ινδία.
Ατομική Θεωρία
Όλη η πραγματικότητα για το Δημόκριτο είναι φτιαγμένη από απειροελάχιστα μικρά και αόρατα σωματίδια, τα οποία ονόμασε άτομα. Τα άτομα για το φιλόσοφό μας παραμένουν αιωνίως ίδια και απαράλλακτα και δεν υπάρχει τίποτα μικρότερο απ’ αυτά. Είναι οι μικρότερες συστατικές μονάδες της πραγματικότητας. Αυτό εξάλλου σημαίνει και η λέξη άτομο. Εκείνο το οποίο δεν τέμνεται περισσότερο, δεν μπορεί να κοπεί σε μικρότερα κομμάτια. Τα άτομα του Δημόκριτου είναι φτιαγμένα από ύλη, κινούνται στο κενό και τα είδη τους είναι αμέτρητα. Ακριβώς επειδή είναι τόσο πολλά, αλλά και τόσο διαφορετικά μπορούν να συνδυαστούν με άπειρους τρόπους, δημιουργώντας ένα σωρό διαφορετικά όντα. Από ένα δέντρο και έναν υπολογιστή μέχρι έναν ήλιο και έναν σκαντζόχοιρο. Όταν κάτι αποσυντίθεται, φέρ’ ειπείν όταν καίγεται ένα κομμάτι χαρτί, τα άτομα του δεν καταστρέφονται ποτέ. Αντίθετα κινούνται ελεύθερα μέσα στο χώρο και γίνονται το υλικό για τη δημιουργία στο μέλλον άλλων πραγμάτων. Έτσι αυτό που εκατομμύρια χρόνια πριν μπορεί να αποτελούσε τα άτομα υδρογόνου από ένα μακρινό γαλαξία που καταστράφηκε, τώρα πιθανώς να αποτελεί μέρος από τα άτομα της τηλεόρασης που έχετε μπροστά σας ή τα άτομα άνθρακα, τα οποία σήμερα αποτελούν μέρος από το αγαπημένο σας σκυλάκι, μπορεί να προέρχονται από τα άτομα ενός πάλαι ποτέ θηριώδους τυραννόσαυρου. Η επιστήμη λοιπόν επιβεβαιώνει πλέον περίτρανα τη θεωρία του Δημόκριτου. Γνωρίζουμε τώρα με σιγουριά, ότι η φύση αποτελείται πράγματι από άτομα. Η μόνη διαφορά είναι ότι πλέον μικρότερες συστατικές μονάδες της πραγματικότητας που γνωρίζουμε δεν είναι τα άτομα, αλλά τα λεγόμενα κουάρκς, που συνθέτουν τα άτομα. Έτσι η επιστήμη στις μέρες μας, αποδεικνύει ότι η θεωρία των ατόμων, που διατυπώθηκε πριν από 2.500 χρόνια, είναι σωστή. Αλλά μαζί και ότι ο Δημόκριτος υπήρξε τεράστιο άτομο. Έχοντας ως μόνο εργαλείο τη λογική του, μπόρεσε να συλλάβει μία άποψη για τον κόσμο, που θα επιβεβαιωνόταν πλήρως πολλούς αιώνες αργότερα. Επιπλέον υποστήριξε πως η κίνηση και ο συνδυασμός των ατόμων γίνεται με τρόπο καθαρά μηχανικό. Χωρίς δηλαδή την παρέμβαση κάποιων θεϊκών ή πνευματικών δυνάμεων. Θεωρούσε εντελώς ανώφελο να υποθέσει κανείς κάτι τέτοιο. Αυτή η άποψη, αν και πλέον είναι πολύ διαδεδομένη στις μέρες μας, ήταν εξαιρετικά πρωτοποριακή για εκείνη την εποχή. Ενάντια στο τότε κυρίαρχο ρεύμα, που αναγνώριζε μία θεϊκή υποκίνηση σε όλα τα πράγματα, ο φιλόσοφός μας έβλεπε μία αμιγώς μηχανική και υλιστική λειτουργία του σύμπαντος, χωρίς όμως να αποκλείει ταυτόχρονα την ύπαρξη ενός θεού. Το μοναδικό που αναγνώριζε ο Δημόκριτος ως βάση της πραγματικότητας είναι η ύλη των ατόμων και το κενό, όπως ο ίδιος έγραφε: «Συμβατικά υπάρχει το γλυκό, συμβατικά το πικρό, συμβατικά το θερμό, συμβατικά το ψυχρό, συμβατικά και τα χρώματα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο το κενό και τα άτομα.».
Υλισμός
Καθώς ο Δημόκριτος πίστευε μονάχα στην ύπαρξη της ύλης των ατόμων, τον αποκαλούμε υλιστή. Αυτό δε σήμαινε πως ήταν φιλοχρήματος ή υπερκαταναλωτικός, σήμαινε ότι πίστευε, πως η μοναδική ουσία ή αλλιώς η βάση του κόσμου είναι η ύλη. Αποτέλεσε έτσι ένα από τους αρχαιότερους και βέβαια σημαντικότερους θεμελιωτές του υλισμού. Ήταν εξαιρετικό σημαντικό, διότι ο υλισμός αποτελεί ένα από τα δύο βασικά ρεύματα κάθε φιλοσοφίας. Τα δύο αυτά ρεύματα είναι ο υλισμός και ο ιδεαλισμός και από πολλούς έχει υποστηριχθεί ότι κάθε φιλοσοφία που γνωρίζουμε ανήκει σε μία από τις δύο αυτές κατηγορίες. Ως πατέρας του υλισμού θεωρείται ο Δημόκριτος και του ιδεαλισμού ο Πλάτωνας, ο οποίος μάλιστα, όντας ένας από τους μέγιστους φιλοσόφους όλων των εποχών δεν ήθελε ούτε καν να ακούει για το Δημόκριτο. Η μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο ρευμάτων, που πλακώνονται εδώ και αιώνες μεταξύ τους, έγκειται στον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Η διαφωνία τους συνοψίζεται από το πως απαντάνε στο ερώτημα «Ποιο είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της πραγματικότητας;», για τους ιδεαλιστές το πρωτεύον χαρακτηριστικό του σύμπαντος είναι το πνευματικό και νοητικό επίτευγμα, από το οποίο υποστηρίζουν πως απορρέει η ύλη. Αντίθετα για τους υλιστές, προτεραιότητα έχει η ύλη, από την οποία υποστηρίζουν ότι γεννιέται το πνεύμα. Μοιάζει δηλαδή κάπως με το γνωστό ερώτημα με την κότα και το αυγό…Όπως και αν έχει απάντηση, συμφωνία και ειρήνη μεταξύ των δύο απόψεων δεν έχουμε δει ακόμα. Σε άλλες περιόδους υπερισχύει η μία θεώρηση και σε άλλες η άλλη. Στη νεότερη εποχή πάντως είναι δεδομένο ότι κυριαρχεί με τα καλά και τα κακά του το ερώτημα του υλισμού. Θεμελιωτής του οποίου υπήρξε ο Δημόκριτος.
Αναγκαιότητα
Ο φιλόσοφός μας έτσι υποστήριξε πως όλα όσα συμβαίνουνε με μία φυσική αιτία. Εξυπηρετούν μία πρακτική ανάγκη και δεν οφείλονται σε κάποια ανώτερη πνευματική δύναμη. Ο βασικός κανόνας που διέπει το σύμπαν έλεγε, είναι εκείνος της αναγκαιότητας. Χάρη σε αυτόν δημιουργούνται όλα τα πλάσματα και τα αντικείμενα. Η αναγκαιότητα, το κενό και τα άτομα είναι επομένως η έσχατη αλήθεια του σύμπαντος. Ακόμη και ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος αποκτά οποιαδήποτε εμπειρική γνώση, σύμφωνα με το Δημόκριτο, οφείλεται στα άτομα, στην επαφή δηλαδή που έχουν τα άτομα του σώματός μας, με τα άτομα ενός αντικειμένου. Παραδείγματος χάριν, μπορώ και βλέπω τον ήλιο, επειδή τα άτομα του ήλιου έρχονται και συναντούν το μάτι μου ή μπορώ και μυρίζω ένα λουλούδι, επειδή τα άτομά του έρχονται και συναντούν τη μύτη μου. Όλα λοιπόν για το φιλόσοφο εξηγούνται μέσα από την ατομική θεωρία. Ακόμη και για τη ψυχή του ανθρώπου πίστευε ότι είναι φτιαγμένη από άτομα και ότι με το θάνατο του σώματος, αυτά σκορπίζουν στο χώρο. Έτσι ο Δημόκριτος ήταν ένας από τους ελάχιστους φιλοσόφους της αρχαιότητας που δεν πίστευε στην αθανασία της ανθρώπινης ψυχής.
Η επίδραση του Δημόκριτου στο σήμερα…
Η σκέψη του Δημόκριτου ήταν τόσο μπροστά από την εποχή της, ώστε μπόρεσε να αντιληφθεί ακόμη και ότι το φως που βλέπει στον ουρανό γύρω από τα αστέρια δεν είναι τίποτα άλλο παρά μακρινοί γαλαξίες Και δεν έμεινε μόνο εκεί, αλλά υποστήριξε μαζί ότι το σύμπαν έχει και άλλους κόσμους, ορισμένοι από τους οποίους ενδέχεται μάλιστα και να κατοικούνται. Η επίδραση έτσι της θεωρίας του, τόσο πάνω στη φιλοσοφία, όσο και στις πράξεις πάνω όλους μας μέχρι σήμερα είναι τεράστια. Είναι εκείνος που μεταξύ άλλων, θεωρείται σήμερα ως ο πατέρας της επιστήμης. Ο στοχαστής που θεμελίωσε την ατομική θεωρία, πάνω στην οποία στηρίζονται τους τελευταίους αιώνες η φυσική και η χημεία. Ήταν από τους πρώτους φιλοσόφους που θεώρησαν ότι δε χρειάζεται να καταφύγουμε στην επίκληση θεϊκών δυνάμεων για να εξηγήσουμε τη φύση. Ενώ ακόμη είναι ο άνθρωπος που εδραίωσε τη θεωρία του υλισμού, πάνω στην οποία βασίζεται σήμερα τεράστιο μέρος του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Τη σπουδαιότητα της συνεισφοράς του Δημόκριτου την απέδωσε χαρακτηριστικά ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς φυσικούς της εποχής μας, ο Ρίτσαρντ Φάινμαν, ο οποίος έγραψε ότι: «Αν σε κάποιο κατακλυσμό, έμελλε να καταστραφεί όλη η επιστημονική γνώση και έπρεπε να σωθεί μόνο μία φράση, πιστεύω ότι αυτή θα ήταν η «Ατομική Υπόθεση» του Δημόκριτου, ότι όλα τα πράγματα του κόσμου είναι φτιαγμένα από κενό και άτομα».
Κατηγορία: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΙΝΤΕΟ
