Σωκράτης «Animated…Φιλόσοφοι» Επεισόδιο 6
Σωκράτης «Animated…Φιλόσοφοι»
Βρισκόμαστε στην Αρχαία Αθήνα στα 470 π. Χ. εκεί γεννιέται ο άνθρωπος που θεωρείται ο σημαντικότερος όλων των εποχών. Εκείνος με το παράδειγμά του ανέβασε το κύρος της ίδιας της φιλοσοφίας. Κι όμως ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε με σιγουριά για εκείνον, αφού δεν έγραψε ποτέ του, ούτε μία λέξη. Και το όνομα αυτού Σωκράτης.
Η εποχή του Σωκράτη
Ο Σωκράτης αποτελεί την πιο αινιγματική, αλλά ίσως και την πιο σπουδαία προσωπικότητα της δυτικής φιλοσοφίας. Ελάχιστοι έχουν επηρεάσει τόσο βαθιά τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό όσο εκείνος. Όσα γνωρίζουμε για τη ζωή του όμως, προέρχονται όχι από το έργο του, μια που δεν έγραψε τίποτα, αλλά κυρίως από τα έργα του μαθητή του Πλάτωνα, ο οποίος έγραψε διαλόγους με πρωταγωνιστή τον ίδιο. Η περίπτωση του είναι τόσο εμβληματική, ώστε όλη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία χωρίζεται στην περίοδο πριν και μετά την γέννησή του. Πως λέμε προ και μετά Χριστού, έτσι είναι και με το Σωκράτη και τη φιλοσοφία. Πριν την εμφάνιση του οι φιλόσοφοι ασχολούνταν με ερωτήματα που είχαν να κάνουν με το σύμπαν και την κατανόησή του, όπως: «Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος;», «Ποιο είναι το θεϊκό σχέδιο πίσω του;», «Ποιοι είναι οι κανόνες της φύσης;» κ.α. Ερευνούσαν δηλαδή θέματα που σχετίζονταν με τη φύση και γι’ αυτό ονομάζουμε τους αρχαίους αυτούς στοχαστές φυσικούς φιλοσόφους. Ο Σωκράτης απέρριψε όχι τις απαντήσεις, αλλά τις ερωτήσεις των φυσικών φιλοσόφων. Έλεγε πως αυτοί ερευνούσαν τον κόσμο στην απειρότητά του, αλλά παραδόξως όχι τον άνθρωπο. Έστρεψε έτσι τη σκέψη τους σε ζητήματα της καθημερινότητας, όπως στην αυτογνωσία του ανθρώπου, στη μέριμνα για τη ψυχή και σε θέματα ηθικής και πολιτικής. Γι’ αυτό και ένας Ρωμαίος φιλόσοφος ο Κικέρωνας, έγραψε χαρακτηριστικά μερικούς αιώνες αργότερα, πως ο Σωκράτης κατέβασε τη φιλοσοφία από τα ουράνια στη γη και την έβαλε μέσα στα σπίτια των ανθρώπων.
Ο Σωκράτης και οι Σοφιστές
Ο φιλόσοφος μας βέβαια ήταν επηρεασμένος και από τους σοφιστές. Οι σοφιστές ήταν ένα άλλο σημαντικό ρεύμα από διανοούμενους που εμφανίστηκε στην Αθήνα την ίδια περίπου εποχή με το Σωκράτη. Και εκείνοι ασχολούνταν με θέματα που δεν είχαν να κάνουν με τη φύση, τους ουρανούς και τα άστρα, αλλά ζητήματα πιο γήινα, όπως η πολιτική, η ηθική και η γλώσσα. Ταυτόχρονα όμως, τεράστιες διαφορές τους χώριζαν από το Σωκράτη. Καταρχάς σοφιστές ήταν δάσκαλοι επί πληρωμή κάτι σαν αρχαίο φροντιστήριο δηλαδή, ενώ ο Σωκράτης δε δίδαξε ποτέ για χρήματα. Μάλιστα ζούσε ιδιαίτερα φτωχικά, καθώς θεωρούσε πως τα υλικά αγαθά ελάχιστα έχουν να προσφέρουν στην ευτυχία του ανθρώπου. Επιπλέον, αντίθετα από τους σοφιστές ο Σωκράτης είχε και μία μεταφυσική χροιά στο λόγο του. Καθώς υποστήριζε πως ότι έκανε του το υπαγόρευε ένα πνεύμα, μία εσωτερική φωνή που άκουγε μέσα. Η πιο σημαντική διαφορά τους ωστόσο, αποτελεί το ότι οι σοφιστές θεωρούσαν πως δεν υπάρχει στον κόσμο καμία αντικειμενική αλήθεια. Οποιαδήποτε αλήθεια έλεγαν, είναι υποκειμενική και σχετική και γι’ αυτό κάθε άποψη μπορεί να φανεί ως αληθινή ή ως δίκαιη αν υποστηριχτεί από τα κατάλληλα λογικά ή έστω λογικοφανή επιχειρήματα. Λειτουργούσαν επομένως κάπως σαν τους σημερινούς δικηγόρους. Γι’ αυτό και σήμερα, όταν κάποιος επινοεί εξυπνακίστικα επιχειρήματα λέμε ότι βγάζει σοφιστείες. Ο Σωκράτης δε δέχονταν ότι υπάρχει μία αλήθεια, ότι δεν υπάρχει δηλαδή μία σταθερά, όπου πάνω της θα στηρίζεται η γνώση και η δικαιοσύνη. Υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια υποστήριζε. Μάλιστα πηγάζει από την ψυχή του ανθρώπου. Αυτή η εξύψωση της ψυχής και της αλήθειας, όχι μόνο το διαφοροποιούν από τους σοφιστές, αλλά και το συνδέουν ταυτόχρονα με τις πιο σπουδαίες μεταφυσικές παραδόσεις των προηγούμενων φιλοσόφων, όπως του Πυθαγόρα, του Ηράκλειτου και του Παρμενίδη. Ο Σωκράτης λοιπόν θεμελίωσε με τη φιλοσοφία του μία ολότελα καινούρια σχολή σκέψης. Παντρεύοντας από τη μία στοιχεία από την αρχαία μεταφυσική και από την άλλη μία φιλοσοφία που στο επίκεντρό της βάζει τον καθημερινό άνθρωπο. Ακριβώς επειδή έβαλε τόσο ψηλά τη σημασία της ύπαρξης του ανθρώπου, μπορούμε να πούμε ότι ο Σωκράτης αποτελεί μέχρι και σήμερα τον κορυφαίο υπαρξιστή φιλόσοφο που έχει εμφανιστεί.
Η Μέθοδος της Διδασκαλίας του
Αντίθετα με τους περισσότερους φιλοσόφους ο Σωκράτης δεν έγραψε ποτέ ούτε μία λέξη. Δε δίδαξε συστηματικά, ούτε ίδρυσε κάποιου είδους σχολή. Τι έκανε; Γυρνοβολούσε. Γύριζε στην αγορά της αρχαίας Αθήνας, μακριά από τη γυναίκα του για την οποία λέγεται ότι ήταν ξακουστή μέγαιρα. Και πλησίαζε τους Αθηναίους ξεκινώντας του κάποιες συζητήσεις. Το μεγάλο του μυστικό ήταν πως δεν παρίστανε το δάσκαλο. Αντίθετα προσέγγιζε τον ομιλητή του, πως ο ίδιος ήθελε να μάθει κάτι από εκείνον. Δε δίδασκε λοιπόν. Όχι εκείνος συζητούσε. Μάλιστα ο ίδιος διακήρυσσε παντού πως το μόνο που γνώριζε, είναι πως δε γνώριζε τίποτα. Και αυτό επειδή αισθανόταν ότι μπροστά στις άπειρες γνώσεις που κρύβει ο κόσμος, η δική του κατανόηση ήταν ελάχιστη. Διότι όσο πιο πολλά καταλαβαίνει κανείς, τόσο περισσότερα ερωτήματα του γεννιούνται. Και έτσι τόσο πιο μικρός αισθάνεται μπροστά τους. Δεν παρίστανε λοιπόν τον παντογνώστη, όπως κάνουν τόσοι και τόσοι διανοούμενοι. Επιπλέον ο Σωκράτης δε θεωρούσε τίποτε ως δεδομένο, όσο προφανές και αν αυτό φαινόταν. Έτσι προσέγγιζε με θράσος κάθε Αθηναίο, προκειμένου αυτούς να του εξηγήσει τις αντιλήψεις του π.χ. φανταστείτε να σας πλησιάζει κάποιος ενώ εργάζεστε, προκειμένου να σας ρωτήσει: «Ποιος είναι ο σκοπός της εργασίας στην κοινωνία μας;» ή να πηγαίνει σε ένα ζευγάρι νεόνυμφων και να τους ζητάει να του εξηγήσουν αναλυτικά τους λόγους για τους οποίους έκριναν σκόπιμο να παντρευτούν. Είχε και ο Σωκράτης τα θεματάκια του….πέρα από τα αστεία, αυτό το έκανε προκειμένου να βγάλει μέσα από κάθε άνθρωπο, μία αλήθεια που εκείνος ήδη κατείχε μέσα του. Συνήθιζε λοιπόν να θέτει ένα ερώτημα σε κάποιον π.χ. «Τι είναι η Αρετή;» και αφού δήλωνε πως ο ίδιος δε γνώριζε την απάντηση, κατόπιν κατηύθυνε με μοναδική επιδεξιότητα τη συζήτηση εκεί ακριβώς που επιθυμούσε. Μεταξύ μας δηλαδή μας δούλευε και λίγο. Αυτή του η στάση που αρχικά παρίστανε τον ανήξερο προκειμένου να προκαλέσει το συνομιλητή του να σκεφτεί, αργότερα ονομάστηκε σωκρατική ειρωνεία. Ειρωνεύομαι εξάλλου στα αρχαία ελληνικά σημαίνει προσποιούμαι. Ο Σωκράτης δε μετέδιδε λοιπόν μία έτοιμη γνώση. Αντίθετα, έκανε μία συζήτηση, μία διαλλακτική με τους άλλους από την οποία γεννιόταν αβίαστα από μέσα τους μία γνώση, που ήδη κατείχαν γι’ αυτό και ονόμαζε
την Τέχνη τους τη συζήτηση μαιευτική.
Η Ψυχή
Κεντρικό ρόλο της σκέψης του φιλοσόφου κατέχει η ψυχή. Η ψυχή για εκείνον είναι η ουσία, η αιτία και ο σκοπός για τον οποίο ο άνθρωπος υπάρχει. Κέντριζε λοιπόν τον καθένα να ψάξει μέσα του, ώστε να έρθει σε επαφή με τη ψυχή του. Αυτή για το Σωκράτη είναι το αθάνατο μέρος του ανθρώπου, ότι είναι αγαθό και καλό για τη ψυχή αυτό είναι αληθινά καλό και αγαθό και για τον άνθρωπο. Γι’ αυτό και ο φιλόσοφος, βρίσκει πως αν δε θέλουμε να βλάψουμε τη ψυχή μας, δεν πρέπει ποτέ και να βλάπτουμε και κανένα άλλο. Είναι προτιμότερο, έλεγε, να βλάπτεσαι ο ίδιος παρά να βλάπτεις κάποιον, ό,τι και αν αυτός σου έχει κάνει. Ταυτόχρονα όμως, υποστήριζε ότι ακόμα και όταν βλάπτουμε κάποιον δεν το κάνουμε επειδή είμαστε κακοί, το κάνουμε διότι δεν αντιλαμβανόμαστε ποιο είναι το αληθινά καλό για εμάς. Πράττουμε το κακό γιατί ουσιαστικά δε γνωρίζουμε τι είναι καλό. Συνεπώς, το κακό για το Σωκράτη είναι κάτι σαν γνωστικό σφάλμα. Έτσι ο φιλόσοφος καταλήγει σε ένα από τα πιο σημαντικά του συμπεράσματα. Η αρετή λέει, είναι κάτι το οποίο διδάσκεται. Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να είναι ενάρετοι, κανείς δεν είναι ούτε κακός αλλά γίνεται εξαιτίας των επιλογών του περιβάλλοντός του. Οι διάφοροι κακοί δηλαδή της ιστορίας είναι κατά βάθος απλός ακατάρτιστοι. Ενάρετη συμπεριφορά σημαίνει για το Σωκράτη να ζούμε με σεβασμό απέναντι στη ψυχή μας και με σεβασμό απέναντι στους συνανθρώπους και τους νόμους που ρυθμίζουν τις μεταξύ μας σχέσεις.
Το Τελευταίο Μάθημα του Σωκράτη
Το 399 π. Χ. ο φιλόσοφος κατηγορείται από συμπολίτες του, ότι με τη δράση του διαφθείρει τους νέους και ότι εισάγει καινούριους θεούς στην πόλη. Ήταν φανερό ότι η διδασκαλία του είχε αρχίσει να ξυπνάει συνειδήσεις και να ενοχλεί έτσι πολλούς. Ταυτόχρονα οι αντίπαλοί του θεωρούσαν κάτι περισσότερο από σύμπτωση το ότι πολλοί από τους παλαιούς τυράννους της Αθήνας συναναστρεφόταν μαζί του. Το δικαστήριο αποφάσισε με συνοπτικές διαδικασίες τη θανάτωσή του. Η συντριπτική πλειοψηφία των ενόρκων 360 από τους 550 απεφάνθη, ότι ο Σωκράτης ήταν ένοχος. Ο Σωκράτης θα μπορούσε να έχει αποκηρύξει τη φιλοσοφία του και να σώσει τη ζωή του. Θα μπορούσε ακόμη και να αποδράσει αν ήθελε καθώς είχε την ευκαιρία. Αλλά αν το έκανε, δε θα ήταν ο Σωκράτης. Εκείνος στάθηκε πάνω από το ύψος των περιπτώσεων αποδεχόμενος την τιμή του με νηφαλιότητα. Κέρδιζε με αυτή του τη στάση κάτι πιο σημαντικό, ακόμη και από τη σωτηρία της ζωής του. Κέρδιζε τη σωτηρία της ψυχής του. Επιδεικνύοντας ακλόνητης συνέπειας, όσα ο ίδιος δίδασκε. Το σεβασμό απέναντι στους νόμους και στους άλλους. Οι μαθητές του μάταια τον παρακαλούσαν να δραπετεύσει. Ο δάσκαλός τους ψύχραιμος και πράος όπως πάντα προσπαθούσε ο ίδιος να τους καθησυχάσει. Θεωρώ τους έλεγε, ότι για τους νεκρούς επιφυλάσσεται ένα μέλλον και ότι αυτό το μέλλον είναι καλύτερο για τους καλούς παρά για τους κακούς. Στην ιστορία της φιλοσοφίας κανένας άλλος στοχαστής δεν έχει εμπνεύσει περισσότερο τους φιλοσόφους. Κανένας δε συνέβαλε τόσο αποφασιστικά στην ανύψωση της φιλοσοφίας, όσο ο ίδιος ο Σωκράτης. Το πνευματικό του ανάστημα μπορεί να συγκριθεί με ελάχιστες άλλες προσωπικότητες μυθικών διαστάσεων όπως εκείνες του Βούδα ή του Χριστού. Πολλοί λέγανε μάλιστα πως η ζωή και η διδασκαλία του έχει βαθιές ομοιότητες με εκείνη του Ιησού. Και οι δύο δεν έγραψαν τίποτα. Και οι δύο πρέσβευαν το ζητούμενο μία ενάρετη ζωή, ότι δεν πρέπει να ανταποδίδουμε το κακό και ότι η σωτηρία της ψυχής είναι η ουσία του ανθρώπου. Κοινό ήταν ακόμα και το τέλος τους, αφού και οι δύο καταδικάστηκαν άδικα σε θάνατο από τον οποίο ενώ μπορούσαν δεν προσπάθησαν να διαφύγουν. Ο Σωκράτης έμεινε στην Ιστορία ως ένα σπάνιο υπόδειγμα ακεραιότητας και συνέπειας. Το τελευταίο του μάθημα ήταν ο ίδιος του ο θάνατος. Η απόλυτη ενσάρκωση της φιλοσοφίας μέσα στην ίδια τη ζωή.
Κατηγορία: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΙΝΤΕΟ
